زخم فشاری (زخم بستر): علل، علائم، پیشگیری و درمان
زخم فشاری (زخم بستر) چیست؟
زخم فشاری که با نام زخم بستر نیز شناخته می‌شود، نوعی آسیب پوستی و بافتی است که به دلیل فشار طولانی‌مدت بر روی نواحی خاصی از بدن ایجاد می‌شود. این زخم‌ها معمولاً در نواحی استخوانی مانند پاشنه پا، باسن، دنبالچه و آرنج ظاهر می‌شوند. زخم‌های فشاری می‌توانند از قرمزی ساده پوست تا زخم‌های عمیقی که به عضلات و استخوان‌ها آسیب می‌رسانند، متغیر باشند.
علل ایجاد زخم فشاری
علت اصلی زخم بستر فشار مداوم است که باعث کاهش جریان خون به بافت‌های پوست می‌شود. عوامل دیگر شامل موارد زیر هستند:
– فشار طولانی‌مدت: ثابت ماندن در یک وضعیت برای مدت طولانی، مانند دراز کشیدن در تخت یا نشستن روی ویلچر.
– اصطکاک: مالش مداوم پوست به لباس یا ملافه.
– نیروی برشی: حرکت لایه‌های پوست در جهت مخالف با بافت‌های زیرین که منجر به پارگی پوست می‌شود.
– رطوبت بیش از حد: تعریق زیاد یا قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض ادرار و مدفوع که باعث ضعیف شدن پوست می‌شود.
– تغذیه نامناسب و کم‌آبی: کمبود مواد مغذی ضروری و مایعات می‌تواند مقاومت پوست را کاهش دهد.
مراحل زخم بستر
زخم‌های فشاری بر اساس شدت آسیب به چهار مرحله تقسیم می‌شوند:
1. مرحله اول: پوست قرمز یا تغییر رنگ داده اما هنوز سالم است.
2. مرحله دوم: ایجاد تاول یا زخم سطحی که نشان‌دهنده آسیب به لایه‌های بیرونی پوست است.
3. مرحله سوم: زخم عمیق‌تر شده و به لایه‌های زیرین پوست گسترش می‌یابد.
4. مرحله چهارم: تخریب شدید بافت که ممکن است عضلات، تاندون‌ها و حتی استخوان‌ها را درگیر کند. خطر عفونت در این مرحله بسیار بالا است.
چگونه می‌توان از زخم فشاری جلوگیری کرد؟
پیشگیری از زخم بستر بسیار مهم است، به‌ویژه برای افرادی که تحرک محدودی دارند. برخی از روش‌های پیشگیری عبارتند از:
– تغییر مداوم وضعیت بدن: جابه‌جایی مرتب برای کاهش فشار روی نقاط پرخطر.
– استفاده از تشک‌ها و بالشتک‌های ضد زخم فشاری: تشک‌های مخصوص فوم یا هوا(تشک های مواج) فشار را کاهش می‌دهند.
– حفظ بهداشت و خشکی پوست: کنترل رطوبت از آسیب پوست جلوگیری می‌کند.
– تغذیه سالم و متعادل: دریافت مواد مغذی لازم به تقویت پوست و تسریع روند بهبودی کمک می‌کند.
– بررسی روزانه پوست: تشخیص زودهنگام زخم فشاری می‌تواند از بدتر شدن آن جلوگیری کند.
درمان زخم بستر
درمان زخم‌های فشاری بسته به شدت آن متفاوت است. برخی از روش‌های درمانی شامل موارد زیر هستند:
– تمیز کردن و پانسمان زخم: جلوگیری از عفونت با تمیز نگه داشتن زخم.
– استفاده از پانسمان‌های مخصوص زخم بستر: مانند پانسمان‌های هیدروکلوئید و فوم.
– درمان عفونت: در صورت عفونت، آنتی‌بیوتیک ممکن است تجویز شود.
– جراحی: در موارد شدید، ممکن است جراحی برای برداشتن بافت‌های مرده و ترمیم زخم ضروری باشد.
نقش تغذیه در درمان و پیشگیری از زخم‌های فشاری (زخم بستر)
تغذیه مناسب نقش مهمی در درمان زخم‌های فشاری (زخم بستر) و پیشگیری از آن‌ها در افراد در معرض خطر دارد. یک رژیم غذایی متعادل به حفظ سلامت پوست، تسریع روند بهبود زخم و تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند.
مواد مغذی کلیدی برای بهبود زخم‌های فشاری:
1. پروتئین
– برای ترمیم بافت‌ها و رشد سلول‌های جدید ضروری است.
– از تحلیل رفتن عضلات در افراد بی‌تحرک جلوگیری می‌کند.
– منابع خوب: گوشت بدون چربی، ماهی، تخم‌مرغ، لبنیات، حبوبات، آجیل و سویا.
– میزان توصیه‌شده: 1.2 تا 1.5 گرم پروتئین به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز برای ترمیم زخم.
2. ویتامین C
– تولید کلاژن را تقویت کرده و برای ترمیم پوست ضروری است.
– سیستم ایمنی را تقویت می‌کند و از عفونت جلوگیری می‌کند.
– منابع خوب: مرکبات (پرتقال، لیمو)، فلفل دلمه‌ای، توت‌فرنگی، گوجه‌فرنگی و سبزیجات برگ‌سبز.
3. ویتامین A
– به بازسازی پوست و عملکرد سیستم ایمنی کمک می‌کند.
– تولید فیبروبلاست‌ها را افزایش می‌دهد که در روند ترمیم زخم نقش دارند.
– منابع خوب: هویج، سیب‌زمینی شیرین، اسفناج، جگر و لبنیات.
4. روی (زینک)
– در رشد سلولی و تقویت سیستم ایمنی نقش دارد.
– کمبود آن می‌تواند روند بهبود زخم را کند کرده و خطر عفونت را افزایش دهد.
– منابع خوب: گوشت، غذاهای دریایی، دانه‌ها، آجیل و غلات کامل.
5. آهن
– برای انتقال اکسیژن در خون و ترمیم بافت ضروری است.
– منابع خوب: گوشت قرمز، مرغ، ماهی، عدس، لوبیا و غلات غنی‌شده.
6. اسیدهای چرب امگا 3
– التهاب را کاهش داده و باعث تسریع بهبودی می‌شود.
– منابع خوب: ماهی‌های چرب (سالمون، ماهی خال‌مخالی)، تخم کتان، دانه چیا و گردو.
7. مایعات (هیدراتاسیون)
– از خشک شدن و آسیب پوست جلوگیری می‌کند.
– به انتقال مواد مغذی به بافت‌ها کمک می‌کند.
– میزان توصیه‌شده: حداقل 2 لیتر (8 لیوان) آب در روز یا بیشتر در صورت نیاز (مثلاً در صورت تعریق زیاد یا تب).
8. ویتامین‌های گروه B (B1، B6، B12، فولیک اسید)
– به ترمیم بافت و تولید گلبول‌های قرمز کمک می‌کنند.
– منابع خوب: غلات کامل، تخم‌مرغ، لبنیات، سبزیجات برگ‌سبز و غلات غنی‌شده.
یک متخصص تغذیه باید وضعیت تغذیه بیمار را ارزیابی کرده و در صورت نیاز تغییرات لازم را اعمال کند.
روش‌های مؤثر درمان زخم‌های فشاری (زخم بستر)
درمان زخم‌های فشاری (زخم بستر) با پیشرفت‌های جدید در زمینه پانسمان‌های نوین و روش‌های پزشکی پیشرفته بهبود یافته است. امروزه درمان‌ها بر ترمیم زخم، پیشگیری از عفونت و مدیریت درد تمرکز دارند که منجر به بهبودی سریع‌تر و نتایج بهتر برای بیماران می‌شود.
1. پانسمان‌های پیشرفته برای زخم‌های فشاری
انتخاب پانسمان مناسب برای حفظ رطوبت زخم، کنترل عفونت و بازسازی بافت بسیار مهم است. در ادامه برخی از مؤثرترین پانسمان‌های امروزی معرفی شده‌اند:
الف) پانسمان‌های هیدروکلوئید
– نحوه عملکرد: در تماس با ترشحات زخم، یک ژل تشکیل می‌دهند که محیطی مرطوب برای بهبود زخم ایجاد می‌کند.
– مناسب برای: زخم‌های فشاری مرحله ۲ و ۳ با ترشحات متوسط.
ج) پانسمان‌های فوم
– نحوه عملکرد: ترشحات اضافی زخم را جذب کرده و در عین حال رطوبت زخم را حفظ می‌کنند.
– مناسب برای: زخم‌های فشاری مرحله ۱ و ۲ با ترشحات متوسط تا کم.
د) پانسمان‌های آلژینات
– نحوه عملکرد: از جلبک دریایی ساخته شده‌اند و مقدار زیادی از ترشحات زخم را جذب می‌کنند و یک پوشش ژل‌مانند روی زخم ایجاد می‌کنند.
– مناسب برای: زخم‌های فشاری مرحله ۳ و ۴ با ترشحات زیاد.
هـ) پانسمان‌های آنتی‌میکروبیال (حاوی نقره و عسل پزشکی)
– نحوه عملکرد: حاوی نقره یا عسل پزشکی هستند که باکتری‌ها را از بین برده و خطر عفونت را کاهش می‌دهند.
– مناسب برای: زخم‌های فشاری آلوده یا در معرض خطر عفونت در هر مرحله.
و) پانسمان‌های کلاژن
– نحوه عملکرد: با تأمین کلاژن به محل زخم، رشد بافت جدید را تحریک می‌کنند مانند آلژی پد سی پلاس
– مناسب برای: زخم‌های فشاری مرحله ۳ و ۴ که به کندی بهبود می‌یابند.
ی) پانسمان آلژی پد
نحوه عملکرد: نوعی پانسمان مبتنی بر الژینات و کیتوسان است پانسمان که با جذب زیاد مایعات اضافی، یک محیط مرطوب برای زخم ایجاد می‌کند که به ترمیم سریع‌تر کمک می‌کند.
– مناسب برای زخم های فشاری گرید ۲،۳ و۴
2. روش‌های نوین درمان زخم‌های فشاری
علاوه بر پانسمان‌ها، فناوری‌های جدید و درمان‌های پیشرفته برای بهبود بهتر و سریع‌تر زخم‌ها معرفی شده‌اند.
الف) درمان با فشار منفی (NPWT) / وکیوم تراپی (VAC Therapy)
نحوه عملکرد: یک پمپ خلأ فشار منفی را روی زخم اعمال کرده و مایعات اضافی را خارج کرده و گردش خون را افزایش می‌دهد.
مناسب برای: زخم‌های فشاری عمیق مرحله ۳ و ۴ با ترشحات زیاد.
اثربخشی: سرعت بهبودی را تا ۵۰٪ نسبت به روش‌های سنتی افزایش می‌دهد.
ب) پیوند پوست و مهندسی بافت
نحوه عملکرد: پوست سالم یا جایگزین‌های پوستی مهندسی‌شده روی زخم‌های عمیق قرار می‌گیرند تا روند ترمیم را تسریع کنند.
مناسب برای: زخم‌های فشاری مرحله ۴ بزرگ و دیر التیام‌یاب.
ج) درمان با فاکتورهای رشد و سلول‌های بنیادی
نحوه عملکرد: فاکتورهای رشد (مانند PDGF) یا سلول‌های بنیادی برای تحریک ترمیم و بازسازی بافت استفاده می‌شوند.
د) اکسیژن درمانی پرفشار (HBOT)
نحوه عملکرد: بیمار در یک محفظه تحت فشار، اکسیژن ۱۰۰٪ خالص تنفس می‌کند که میزان اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها را افزایش می‌دهد.
مناسب برای: زخم‌های شدید و آلوده که با روش‌های استاندارد درمان نمی‌شوند.
هـ) الکتروتراپی (تحریک الکتریکی زخم – EST)
نحوه عملکرد: جریان‌های الکتریکی ضعیف برای تحریک رشد بافت و بهبود جریان خون استفاده می‌شوند.
مناسب برای: زخم‌های فشاری مرحله ۳ و ۴ که روند بهبودی کندی دارند.
3. رویکرد استاندارد برای درمان زخم‌های فشاری
صرف‌نظر از نوع پانسمان یا روش درمانی، مراحل کلیدی زیر برای مدیریت موفق زخم‌های فشاری ضروری هستند:
1. کاهش فشار – استفاده از تشک‌های ضد زخم فشاری، بالش‌های مخصوص و تغییر مداوم وضعیت بیمار.
2. تمیز کردن زخم– شستشوی روزانه زخم با محلول نمکی یا محلول‌های ضدعفونی‌کننده مخصوص مانند اسپری رواهیل سپت.
3. کنترل عفونت – در صورت نیاز، مصرف آنتی‌بیوتیک یا پانسمان‌های ضد میکروبی.
4. حفظ رطوبت زخم – انتخاب یک پانسمان مناسب که تعادل رطوبتی را حفظ کند.
5. بهینه‌سازی تغذیه– تأمین پروتئین، ویتامین‌ها و مایعات کافی برای ترمیم سریع‌تر زخم.
اهمیت آموزش زخم برای پرستاران و کادر درمان در مدیریت زخم‌های فشاری (زخم بستر)
آموزش زخم نقش کلیدی در پیشگیری و درمان زخم‌های فشاری (زخم بستر)دارد. پرستاران و کادر درمانی که آموزش‌های لازم را دریافت می‌کنند، می‌توانند با ارزیابی دقیق زخم، انتخاب پانسمان مناسب و اجرای روش‌های نوین درمانی، روند بهبودی بیماران را تسریع کرده و از عوارض خطرناک جلوگیری کنند.
برگزاری دوره‌های آموزش زخم به تیم های درمانی کمک می‌کند تا آخرین تکنیک‌های مراقبتی را بیاموزند، از عفونت‌های بیمارستانی پیشگیری کنند و کیفیت زندگی بیماران مبتلا به زخم‌های فشاری را بهبود بخشند. در نتیجه، آموزش زخم نه‌تنها موجب ارتقای سطح مراقبت‌های پرستاری می‌شود، بلکه هزینه‌های درمانی را نیز کاهش می‌دهد.
گروه آموزشی B&R با برگزاری دوره های درمان زخم در تلاش است تا مدیریت زخم های فشاری را طبق آخرین گایدلاین های علمی به کادر درمان و به ویژه پرستاران عزیز آموزش دهد و نقش مهمی در این امر ایفا کند.
